Ons land is “Europees kampioen” in langdurige ziekte: zo veel mensen in jouw gemeente zijn arbeidsongeschikt
Nu de begrotingsonderhandelingen tot Kerstmis dreigen aan te modderen en een val van de federale regering niet definitief afgewend is, worden de schijnwerpers steeds meer gericht op het palmares van de Arizona-coalitie. Dat is mager: alleen de beperking van de werkloosheid in de tijd is gestemd in de Kamer. Over een strengere aanpak van de langdurig zieken – langer dan één jaar arbeidsongeschikt – bestaat veel eensgezindheid, maar helemaal rond is het nog niet.
In principe levert een totaalplan van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) tegen 2029 zo’n 1,8 miljard euro aan besparingen op. De meer dan 580.000 langdurig zieken in ons land kosten de staatskas handenvol geld. Het gaat dit jaar om meer dan 11 miljard euro aan uitkeringen, een bedrag dat al jaren sterk in de lift zit. De groep van werknemers en werklozen die als invaliden erkend zijn door de Geneeskundige Raad voor Invaliditeit (GRI), zo luidt de definitie van het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV), groeit al jaren explosief. Maar waar is het probleem het grootst?
Europees kampioen
Spoiler alert: het is een wijdverspreid issue voor ons land. “We zijn Europees kampioen”, zegt professor arbeidseconomie Stijn Baert (UGent). Hij staaft die conclusie met een studie van de Hoge Raad voor de Werkgelegenheid naar arbeidsongeschiktheid uit 2024. Terwijl 7,3 procent van de 18- tot 64-jarigen in ons land langdurig ziek is, ligt dat percentage in Frankrijk en Duitsland rond de 4 procent. “Dat lijkt een klein verschil, maar het gaat wel om meer dan 150.000 mensen”, zegt Baert, die over “een enorme impact op onze sociale zekerheid” spreekt.
Toch zijn er opmerkelijke geografische verschillen. In 19 gemeenten is meer dan één op de acht inwoners op beroepsactieve leeftijd langdurig ziek. De overgrote meerderheid ligt in Henegouwen, de provincie waar bijna 11 procent van de bevolking tussen 18 en 64 jaar al langer dan een jaar arbeidsongeschikt is. Ter vergelijking: Vlaams-Brabant en Antwerpen klokken af op 6 procent.
“Dour, La Louvière en Saint-Ghislain zijn gemeenten waar meer armoede heerst, maar ook culturele en historische factoren spelen mee”, zegt Lode Godderis. Hij is topman van de externe preventiedienst Idewe en professor arbeidsgeneeskunde aan de KU Leuven. “Dat is rond de Borinage, de regio van de voormalige mijnbekkens. Er wonen nog altijd veel laaggeschoolden, die veelal laaggeschoolde arbeid verrichten. Mensen werken in kmo’s, de bouw en de zorg: de klassieke sectoren met risico’s voor langdurige ziekte.” Denk aan rug- en nekpijn of burn-out.
Baert ziet een tweede verklaring, eveneens gelinkt aan het steenkoolverleden. Het verdwijnen van de mijnen zadelde de streek op met gigantische werkloosheidscijfers, en dat is nog steeds voelbaar. “In België hebben we de werkloosheid hervormd, maar de ziekteverzekering bleef grotendeels buiten schot”, legt hij uit. “Daardoor zijn beide systemen communicerende vaten: wie niet langer in aanmerking kwam voor een werkloosheidsuitkering, vond de weg van de minste weerstand via de ziekteverzekering.”
Toerisme
Niet alleen Wallonië heeft een probleem van grote aantallen langdurige zieken, ook enkele Vlaamse gemeenten springen eruit. In Middelkerke, De Panne, Blankenberge en Nieuwpoort zit meer dan een tiende van de beroepsactieve bevolking al langer dan een jaar ziek thuis. Allemaal kustgemeenten: is dat toeval? Nee, zegt Baert. Het is bekend dat die gemeenten stilaan vergrijzen. “En wie ouder is, is vaker langdurig ziek.” Hetzelfde geldt trouwens ook voor vrouwen (zie onder).
Maar daar stopt het volgens Godderis niet. “De jobs aan de kust zijn vaak gekoppeld aan horeca en toerisme. Dat is de facto onregelmatig werk, met wisselende drukte en onzekere loopbanen”, zegt hij. “Onzekerheid is niet bevorderlijk voor de mentale gezondheid.”
Koploper in Vlaanderen is evenwel Maasmechelen. Meer dan 13 procent van de beroepsbevolking is er langer dan een jaar arbeidsongeschikt. Burgemeester Raf Terwingen wijst op het steenkoolverleden. “We tellen relatief veel laaggeschoolden en nog een laatste generatie oude mijnwerkers. Bij het sluiten van de laatste mijn eind jaren 80 zijn heel wat jonge gasten in een statuut beland.”
Psychische gezondheidsproblemen liggen aan de oorzaak van bijna zeven op de tien langdurige afwezigheden in ons land, samen met spier- en skeletaandoeningen. “Door de oudere bevolking en de pensioenmigratie zijn veel zorginstellingen aan de kust te vinden. En jobs in de zorg zijn kwetsbaar voor fysieke klachten”, zegt Godderis. Of hoe ouderen zowel getroffen worden door als bijdragen aan langdurige ziekte.
Uitval vermijden
Met zijn plan wil minister Vandenbroucke iedereen mee in bad trekken. Door hen langer te laten meebetalen voor zieke werknemers hoopt hij dat bedrijven meer aan preventie doen, langdurig zieken beter opvolgen en sterker inzetten op terugkeerbeleid. Om bij het voorbeeld van de zorg aan de kust te blijven: woonzorgcentra moeten maximaal voorkomen dat werknemers uitvallen met aanhoudende rugpijn.
Godderis heeft zijn twijfels bij de slaagkansen. “Zolang alles wordt gekaderd binnen een evenwichtige begroting, wat uiteraard belangrijk is, zal het niet lukken. Door alleen te werken met financiële prikkels, zonder concrete acties rond de terugkeer naar werk, zal dit geen besparing opleveren”, zegt hij. “Voorbeelden uit het buitenland hebben ons dat geleerd.”
Professor arbeidseconomie Stijn Baert wijst naar Nederland, waar al na twee maanden bekeken wordt wat een langdurig zieke op korte, middellange en lange termijn kan bijdragen op de arbeidsmarkt. “Die aanpak heeft de instroom in langdurige arbeidsongeschiktheid met maar liefst 40 procent verminderd”, zegt hij. De plannen voor een fit note — de vervanger van het klassieke ziektebriefje — die aangeeft op welke manier iemand nog kan werken, zijn een stap in die richting.
Rest nog de vraag: zijn er ook gemeenten waar langdurige ziekte minder speelt? Jazeker. In Sint-Pieters-Woluwe en Elsene is nog geen 3 procent van de 18- tot 64-jarigen langdurig arbeidsongeschikt. “In die gemeenten liggen de opleidingsniveaus en inkomens hoog. Daar zit je in de administratieve en dienstensector. Denk aan de consultancy en de Europese instellingen”, zegt Godderis. “Minder fysiek belastend werk, meer uitgebouwde personeelsdiensten die oog hebben voor aangepast werk. Het contrast met Henegouwen is groot.”
Waarom meer vrouwen dan mannen langdurig ziek zijn
Uit een studie van de Hoge Raad voor de Werkgelegenheid naar arbeidsongeschiktheid blijkt dat vrouwen vaker aan chronische aandoeningen lijden. Meer dan 28 procent van de vrouwen ouder dan 15 jaar heeft er minstens één, tegenover 23 procent van de mannen.
Vrouwen zijn ook vatbaarder voor aandoeningen van de bovenste en onderste ledematen. “Dit wordt deels verklaard door verschillen in anatomie, hormonen, en een hogere gevoeligheid voor bepaalde ziekten”, zegt professor arbeidseconomie Stijn Baert.
“Ze hebben na bepaalde operaties, bijvoorbeeld aan het hart, vaker complicaties en psychische klachten. Die kunnen het herstel vertragen”, vervolgt Baert. “Tot slot dragen genetica, hormonen en de hersenstructuur aantoonbaar bij aan genderverschillen in psychische aandoeningen.”
